24 januari 2024

Er vloog begin januari een wesp door de kamer, dat was wel vreemd. Het was een Gewone wesp: een limonadewesp. Hoe kon die binnen zijn gekomen? Het was buiten net boven het vriespunt en veel te koud voor zo’n diertje. Maar waarschijnlijk had ik het zelf gedaan door haardhout binnen te halen. Daar zal hij, of liever zij, wel op gezeten hebben. Ik wist dat van een kolonie limonadewespen alleen de jonge koninginnen buiten overwinteren. Nadat ze een vetvoorraad opgebouwd hebben zoeken ze een beschut plekje op. Zo’n koningin gaat in diapauze: ze gaat in rusthouding op een stuk hout zitten en bijt zich vast. Haar vleugels worden langs haar zij opgevouwen, de stofwisseling, ademhaling en hartslag dalen en haar lichaamsvloeistof wordt ingedikt door veel te urineren. Daardoor neemt het suikergehalte in het lijf toe en dat werkt als een soort antivries.

De rest van het volk was in de late herfst al doodgegaan. Koninginnen leven dus maximaal een jaar, werksters en darren ongeveer een maand.

Maar door de binnentemperatuur warmde deze koningin dus weer langzaam op en werd actief. Een beetje onbeholpen vloog ze rond en botste telkens tegen het raam. Ik heb maar gauw een stoel bij het aanrecht geschoven en ben erop geklommen. Met een glas en een kartonnetje lukte het me haar te vangen. Voorzichtig liet ik haar weer buiten bij het haardhout los. Ze kroop uit het glas en gelukkig meteen verder tussen de houtblokken.

Nest

Het bouwen van een nest in het voorjaar doen ze op plekken waar het droog en beschut is. Dat kan in huis zijn, bijvoorbeeld op zolder of in het dak, in een spouwmuur, in een boomholte of in de grond. In een muizen- of mollenhoop bijvoorbeeld. De afgelopen jaren zaten ze bij mij in de grond op een relatief droge plek. Ik had al vroeg in het jaar met de achterkant van een bezemsteel op verschillende plekken in de tuin diepe schuine gaten gemaakt. In één ervan, onder de perenboom, was het raak. Ik had er een stok bij gezet, zodat ik precies wist waar het nest zich bevond. Zo kon ik tijdens het tuinieren, maar ook met water geven, rekening met ze houden. Want boze wespen, die hun nest en koningin willen verdedigen, kunnen natuurlijk wel steken. Zo’n steek kun je vergelijken met het flink stoten van je blote teen tegen een steen. Alleen is de pijn iets lichter, maar het pijnlijke gevoel duurt langer. Mensen met een allergie hebben natuurlijk een hele andere ervaring. Limonadewespen horen bij de papierwespen (Vespinae). Werkster schrapen wat vermolmd hout van bijvoorbeeld de houten poort en kauwen dat tot een pulp waarmee ze het ‘papieren’ nest maken.

Gewasbeschermer

Veel mensen weten niet dat limonadewespen een belangrijke ecologische rol vervullen. Zo lees ik in ‘De wesp, de geheimen van een onmisbaar insect’ van Seirian Sumner dat een kolonie met ca 6.000 wespen in één seizoen zo’n 4-6 kg aan vlees eet, dat zijn al gauw 100.000-130.000 stuks insecten waaronder bijna 10.000 rupsen! Ze zijn dus onmisbaar als natuurlijke ‘gewasbeschermer’ in je (groente)tuin. En het scheelt ’s nachts heel veel muggen. Verder ruimen ze kleine kadavers op, zoals van vogels en kleine zoogdieren.

Zoetigheid

Voor mij zijn wespen in de tuin dus onontbeerlijk voor een natuurlijk evenwicht van verschillende insectensoorten. Ik zag al eerder wespen jagen tussen de planten, waarbij elke uitstulping op een blad even getest wordt. Is het een vlieg, een rups, een (steek)mug of een spin? De meeste prooien verstoppen zich uit het zicht, bijvoorbeeld in de schaduw onder een blad en dat is ook precies waar de wesp zoekt. (Daarom kruipen wespen soms in je mouw, want dat is zo’n verborgen plekje.) De prooi wordt meegenomen naar het nest waar het in stukjes aan de larven wordt gevoerd. De larven zijn dus carnivoor. Zij verwerken het voedsel en scheiden vervolgens een zoete, vloeistof af dat als voedsel dient voor koningin en werksters. De werksters zoeken daarnaast zelf ook nog naar nectar en zijn daarmee belangrijke bestuivers. Ik zie ze regelmatig op Knopig helmkruid, Fluitenkruid, Hedera, Zwarte toorts of Venkel. Aan het einde van het seizoen, als er geen nieuwe larven meer komen en de laatste larven stoppen met hun zoete speeksel, dan moeten de werksters buiten de kolonie op zoek naar zoetigheid, want ze krijgen te weinig energie binnen. Ze verhongeren langzaam en kunnen dan hardnekkig op de zoetigheid in de buurt van mensen afkomen, vandaar de naam limonadewesp. Er is trouwens nog een soort limonadewesp en dat is de Duitse wesp. Heb je er last van, blijf dan vooral rustig. Zet ver van je vandaan wat zoetigheid neer (bijvoorbeeld een lege pot jam met wat restjes) en gebruik zelf op je terras even niets. Ze leren dan snel dat er bij jou niks te halen valt. Als je om je heen begint te meppen, dan raken ze geïrriteerd en agressief en zullen je proberen te steken. Daarmee brengen ze ook wat geurstof op je lijf zodat andere wespen ruiken waar je zit. Gebruik liever zelf ook geen -zoet- geurtje, want dat willen ze graag even komen onderzoeken.

Wespenstichting

Vorige week heb ik de Basiscursus wespen gevolgd bij de Wespenstichting. Heel interessant! De cursus is bedoeld om veel informatie over sociale wespen te geven en eventueel in een vervolgcursus te leren hoe wespennesten te verplaatsen. Daar leerde ik dat in het geval van een koningin die in de winter binnen rondvliegt, zij het beste geholpen is door haar eerst een klein beetje suikerwater te geven; ze kan dan op krachten komen, want midden in de winter wakker worden en rondvliegen kost energie. Laat haar dan los bij een geschikt plekje om verder te overwinteren.

Is de wesp nog deels in rust (in diapauze), manoeuvreer het dan in een luciferdoosje. Bewaar haar in de schuur of de ijskast! Daar overwintert ze rustig verder (niet in de deur, want dat trilt te veel) en als het dan eind maart-midden april weer warmer wordt en er staan al bloemen te bloeien, dan kun je haar loslaten. Zet het dekseltje een beetje open, zodat ze er weer uit kan kruipen.

Mocht je nu in het komende jaar een wespennest in de buurt hebben en je hebt er niet direct last van, prijs je dan gelukkig met zulke efficiënte insectenverdelgers in de buurt.

Heb je er wel last van of heb je nog vragen, mail dan naar henk@wilmkebreek.nl of neem contact op met de Wespenstichting. In 80 % van de meldingen over wespenoverlast zijn er snelle en makkelijke oplossingen mogelijk.

Henk van Alst

10 augustus 2024

Als ik de twee treden van het terras af stap, groeit er tussen de stenen in het pad een Knopig helmkruid, een onopvallende plant. Maar deze is wel heel gehavend. Bijna elk blad zit vol met rechthoekige gaten.

Knopig helmkruid is voor ons giftig: het werkt op het hart en kan maagproblemen veroorzaken. Veel planten hebben zo hun eigen specifieke afweer tegen vraat en ook de meeste insecten moeten er niks van hebben, behalve dan de nectar uit de bloemen. Toch is het enkele insectensoorten gelukt om met toevallige mutaties door die chemische barrière heen te breken. Zij kunnen wél van de plant eten en hebben nu een rijke tafel gedekt. 

Deukmetselwesp

Knopig helmkruid trekt met zijn kleine, onooglijk bloemetjes opvallend veel insecten aan. Daarom hield ik er eentje de afgelopen weken goed in de gaten. Mijn ervaring is dat er vooral solitaire wespjes op afkomen en dan specifiek metselwespen. Het lijkt wel of de plant voortdurend kleine beetjes nectar afgeeft, want de wespjes blijven de hele tijd in de buurt en bezoeken de bloemen voortdurend. (Tenminste, ik dacht dat het alleen om de nectar ging, maar dat later.) Met een Knopig helmkruid binnen handbereik, heb je een paar weken lang een mooie kans om deze kleine, solitaire en elegante wespen goed te bekijken en te fotograferen. Alleen het op naam brengen is best lastig. Als je nu goed naar de linker foto van de twee Deukmetselwespen kijkt, dan zie je in de eerste gele band op het achterlijf in het midden een klein inhammetje naar beneden: een deukje. Daar komt de naam Deukmetselwesp vandaan. Zij maken met leem nestjes in rietstengels en ook in bijenhotels. (Ook andere wespen en hommels bezoeken de bloemetjes graag.) 

Een vreemde snuiter

Ik ging weer eens rustig zitten op het terras en zag iets vreemds op de knoppen van de plant zitten. Daar heb ik een goede foto met mijn iPhone van gemaakt. (Sinds ik een opzetlens voor mijn smartphone heb, gebruik ik de grote macrocamera op statief veel minder. Met mijn telefoon kan ik nu heel wendbaar en voorzichtig naar een insect toe bewegen. Binnen een bereik van ongeveer tien centimeter kan ik dan al mooie macrofoto’s maken. Ik probeer mijn telefoon dan zo stil mogelijk te houden.) Daarna meteen de foto uploaden op waarneming.nl en de vreemde snuiter blijkt een Donkere helmkruidbladschaver te zijn. Wat een naam! Het is duidelijk te zien dat het om een snuitkever gaat, want de kever had zijn lange, smalle bek diep in een bloemknop zitten. Het onderdeel bladschaver begreep ik alleen niet, dus toch maar even op internet naar bijzonderheden gezocht.

Deze snuitkever lust monofaag alles van de plant, inclusief de bloemen. Ik las dat de larve opvallende vensterachtige gaten in het blad maakt. Dit is dus de schaver, dacht ik en ben opnieuw gaan kijken of die larven ook te vinden waren. En ja hoor! Ik draaide voorzichtig een blad om en daar vond ik een soort snotachtige druppel tegen zo’n aangevreten venster aan. En onder een ander blad vond ik een pop. Erg leuk om zo insecten te vinden die Knopig helmkruid als waardplant nodig hebben.

Maar ik wilde ook weten wie deze snuitkever at, want de aangevreten plant zal dit niet zo fijn vinden. In ‘Gasten van bijenhotels’ van Pieter van Breugel vond ik het antwoord: het vrouwtje van onze Deukmetselwesp en dan specifiek deze soort Symmorphus gracilis verdooft en verzamelt de larven en duwt die in haar smalle nestingang. Ze legt er een eitje bij, metselt een tussenschot en gaat aan de slag met een nieuwe nestcel. In het boek ‘De wesp’ van Seirian Sumner heb ik gelezen dat planten die door insecten en hun larven worden aangevallen, een chemische stof kunnen afscheiden die wespen feilloos kunnen ruiken en herkennen. Zou de plant hier ook op deze manier om hulp vragen?

Helmkruidvlinder

Er zijn nog twee soorten in de buurt die de plant als waardplant nodig hebben. Zo werden er deze zomer in de voedseltuin van het Jacob Groenplantsoen twee rupsen van de Helmkruidvlinder gevonden. Dit is een vrij zeldzame vlinder die meer in het binnenland voorkomt en zich de laatste jaren wat aan het uitbreiden is. Op de website van de Kadoelerscheg kun je hier mee informatie over vinden.

Helmkruidbladwesp

En dan is er nog een bladwesp die afhankelijk is van Helmkruidachtigen, dat is namelijk de Helmkruidbladwesp. Hij heeft opvallend oranje voelsprieten en is dit jaar in de Bongerd gevonden! De rups eet van de plant (en van Koningskaars). Het volwassen exemplaar jaagt op vliegjes en andere kleine insecten.

Ik heb al veel vlinders en bladwespen in de tuin gefotografeerd, maar deze nog niet. Ze mogen hier zo langskomen en zal zorgen dat het helmkruidbedje gespreid is!

Heb je vragen, mail dan naar henk@wilmkebreek.nl