Maart 2021

Op dit moment genieten we van een paar heerlijke voorjaarsdagen, net voor Pasen. Dit is ook hét moment voor veel insecten om het jaar te beginnen en in het bijzonder voor hommels. Wanneer de dagtemperatuur ongeveer 10 graden is kun je de eerste hommelkoninginnen zien. Ze gaan op zoek naar bloemen om hun energie voorraad aan te vullen. Daarom is het belangrijk om vroegbloeiende voedselplanten in de tuin te hebben zoals krokus, blauw druifje, hondsdraf, paarse- en witte dovenetel.

Koningin

Als je nu een hommel ziet vliegen, dan is het een koningin die waarschijnlijk al acht maanden op dit moment heeft zitten wachten. Ze heeft vorig jaar zo veel mogelijk gegeten en is nu dus uitgehongerd. Ze lurken uit het Longkruid (Pulmonaria officinalis) of Russische smeerwortel (Symphytum uplandicum) of zijn op zoek naar wilgen, die al in bloei staan. De nectar zorgt voor de energie en het stuifmeel voor de broodnodige eiwitten. Als ze na een paar weken aangesterkt zijn, zoeken ze een nestholte. Je kunt zelf zorgen voor rommelhoekjes in je tuin waar zo’n koningin een nest kan beginnen. Hommels steken eigenlijk niet of niet zo snel of je moet ze direct bedreigen. Ik ben nog nooit gestoken door een hommel. Kijk maar eens bij de bijenstichting als je toevallig zo’n nest vindt. Bij mij zat vorig jaar een akkerhommelnest ergens tussen het laagblijvend knoopkruid. Ik zet er dan een stokje in de buurt, zodat ik weet dat ik dat plekje met rust moet laten. Een aardhommelnest zat onder de schuur.

Broeden

Van pluizig materiaal, zoals droog gras, mos of wol wordt een nestje gedraaid met een holte in het midden van ongeveer 6 cm. groot. Met speciale klieren maakt ze een kommetje van was dat met nectar wordt gevuld. Dit is haar voorraad voedsel voor als ze dadelijk haar eitjes gaat uitbroeden. Ze maakt een klein balletje van nectar en honing, waarin ze haar eerste bevruchte eitjes in afzet. Ze begint te rillen en broedt zo de eitjes uit op ongeveer 30 graden. Na vier dagen komen de eitjes uit en eten het stuifmeel op. De koningin vult hun voorraad aan. De larven, werksters-in-spe, vervellen een aantal keer, verpoppen en komen dan uit. Na een paar dagen vliegen ze uit, terwijl de koningin dan alweer nieuwe eitjes heeft gelegd, die dan door de werksters verzorgd zullen worden. Vorig jaar zag ik op 12 april al een werkster akkerhommel op smeerwortel voedsel zoeken. Is er een oud vogelnestje in de buurt, dan is er kans dat er de boomhommel daar een nest in maakt. Steenhommels vinden spouwmuren heerlijk en weidehommels zoeken hoger gelegen vogelnesten op. Aard- en tuinhommels kun je uit elkaar houden door naar de onderkant van het borststuk te kijken, bij tuinhommels is er een gele band. 

Zomer

In juni-juli legt de koningin eitjes waar mannetjes en nieuwe koninginnen uit komen, geen werksters meer. De mannetjes genieten in de hoogzomer van bloemen met stevige knoppen. Ik zag een mooi exemplaar van de Aardhommel op een vlinderstruik. Ze paren met de nieuwe koninginnen, die daarna een overwinteringsplek zoeken, zoals een bloempot met losse compost. Alle hommels sterven, behalve de nieuwe koninginnen, die het jaar erop weer tevoorschijn komen. 

Wil je meer weten over hommels, lees dan eens ‘Een verhaal met een angel’ van Dave Goulson bij uitgeverij Atlascontact.

Henk van Alst, henk@wilmkebreek.nl

22 maart 2021

Planten in de tuin vormen de basis van een voedselketen. Bladgroenkorrels in bladeren vangen zonne-energie op en zetten die met water en kooldioxide om in suiker, zetmeel en cellulose. Die energie wordt weer gegeten door rupsen, bladluizen of bijen. 

Een-op-een

De meeste insecten hebben een voorkeur voor één specifieke plantensoort. Ik las in ‘De Tuinjungle’ van Dave Goulson (atlascontact.nl) hoe dat komt: planten zijn energiebommen, maar steken hun energie liever in zaden, dan in gegeten worden. Door toevallige mutaties hebben de meeste soorten hun eigen gif ontwikkeld, zodat ze beschermd zijn tegen vraat. Maar in de loop van de evolutie konden insecten – ook weer door toevallige mutaties – deze chemische barrière doorbreken. En zodra dat lukte, werd die plant stukken beter te verteren. Waar die plant dan weer iets tegen probeerde te ondernemen door het giftige stofje iets te veranderen, enzovoort. De geur van zo’n toxine, bedoeld om insecten af te schrikken, kon dan voor één soort insect juist een aantrekkingskracht worden om erop af te gaan of om er eieren op af te zetten, zodat de larven meteen genoeg voedsel hebben. 

Deze een-op-eenrelaties kom je in de tuin gemakkelijk tegen bij bijvoorbeeld de Dwerg-kattenstaartsnuitkever (Nanophyes marmoratus), de Grote narcisvlieg (Merodon equestris), de Dovenetelgraafwants (Tritomegas bicolor) of de Klimopbladroller (Clepsis dumicolana).

Toen de bloemplanten verschenen (ca 150 miljoen jaar geleden) en insecten die gingen bestuiven, nam de soortenrijkdom van zowel planten als bestuivers enorm toe doordat planten en insecten zich over en weer gingen specialiseren: planten om bestoven te worden en insecten om van hun favoriete nectar te snoepen. Zo ontstond gedurende de evolutie een nauwe band tussen plant en plantenetende of bloembestuivende insect. De weinig voorkomende Andoornbij (Anthophora furcata) bijvoorbeeld is dol op Bosandoorn (Stachys sylvatica) en andere Andoornsoorten.

Wilde planten

Maar je hebt ook wat algemenere bestuivers. Ik had gelezen dat exotische planten in de tuin eigenlijk niet zo goed is voor onze insecten. Daarom heb ik vorig jaar wat exoten vervangen door wilde soorten die ik kocht bij kwekerij de Helianth (www.deheliant.nl). Ik wilde eerst eens te kijken of ze zich staande hielden. Hartgespan (Leonurus quinquelobatus) deed het heel goed, bloeide lang en daar vond ik vaak de Grote wolbij (Anthidium manicatum). Slangenkruid (Echium vulgare) plant je het beste op wat armere grond en lokte oa. de Tuinbladsnijder (Megachile centuncularis). En Heelblaadje (Pulicaria dysenterica), een gele composiet, waar de Tronkenbij (Heriades truncorum) van houdt. Een vriendin schrok toen ik vertelde dat Heelblaadje nu in de tuin staat, want hij zou enorm woekeren. En later zag ik ze inderdaad in grote groepen in het Twiske staan. Dit jaar komt het weer goed op, dus ik zal hem maar een beetje in de gaten houden : – ) 

Exoten

Natuurlijk zijn er ook exotische planten waar bijen en vlinders dol op zijn, zoals bijenvoer (Phacelia tanacetifolia) en de Vlinderstruik (Buddleja davidii). Sommige wilde bijen kunnen juist ook baat hebben bij nieuwkomers, want hoe meer soorten hoe meer biodiversiteit. Bestuivers zullen dan immers meer gevarieerd voedsel vinden. Je zou denken dat door het bovenstaande evolutionaire verhaal over de nauwe relatie tussen plant en insect dit moeilijkheden zal opleveren, maar zelfs specialistische bijen lijken soms in staat een exoot te kunnen bestuiven.

Uit onderzoek (https://edepot.wur.nl/347657) van Menno Schilthuizen blijkt verder dat de evolutie gewoon doorgaat tussen inheemse insecten en exotische plantensoorten. Sommige specialisten zullen de strijd verliezen. Maar beide kanten zullen zich proberen aan te passen, waardoor ‘uitheemse’ soorten uiteindelijk permanent worden geïntegreerd in onze ‘inheemse’ flora en fauna.

Dus als je dit voorjaar nieuwe interessante soorten in je tuin plant, laat dan in ieder geval ook genoeg wilde bloemen staan, want zo geef je onze insecten in ieder geval genoeg te eten.

Maart 2021

Deze blog verschijnt onregelmatig en gaat over waarnemingen in de tuin van Kadoelenweg 358. Als je daarover vragen hebt, neem dan gerust even contact met me op via henk@wilmkebreek.nl

Op 27 januari, zo vroeg al!, zit er een strontvlieg (Scathophaga stercoraria) op het raam; ik herken hem meteen. Hij is prachtig, een beetje geel-bruin, harig en hij blijft vooral rustig zitten om eens goed bekeken te worden. Afgelopen zomer kwam ik erachter dat het daarom al een dankbaar insect is om te fotograferen. Ingezoomd op een computerscherm kom je in een hele andere wereld terecht en blijkt hoe verbazend mooi ze zijn. Het moest nog vriezen in februari en dat heeft het ontwaken van de natuur nog even uitgesteld, maar direct in de lenteweek na de winterweek zag je alweer bijen, hommels en vlinders.

Fotografisch inventariseren

De afgelopen 2 jaar heb ik een fotografische inventarisatie van insecten in de tuin gemaakt. Ik dacht dat ik misschien wel 100 soorten zou vinden, maar het werden er 573! Onvoorstelbaar veel. Eerst waren het vooral bloembezoekende bijen en hommels en vond ik onder andere de Gewone kegelbij (Coelioxys inermis). Dit bleek een koekoeksbij te zijn die niet zo veel meer voorkomt. Ik wist niet eens dat er iets bestond als een koekoeksbij, dus een bij die bij een ander een ei legt en er zelf niet voor zorgt. Dus verder met kevers en vlinders en zo werd op een mooie dag de Lissenboorder (Mononychus punctumalbum) en een Wilgenwespvlinder (Synanthedon formicaeformis) gespot, maar al snel fotografeerde ik ook soorten van alle overige families (sprinkhanen, libellen, wantsen, vliegen en muggen, wespen en mieren). Eén keer joeg een Woeste sluipvlieg (Tachina fera/magnicornis) mij de stuipen op het lijf omdat het ineens op mijn korte broek landde. Iehh… Maar mijn ervaring is inmiddels, dat als je rustig blijft, je niet bang hoeft te zijn dat je gestoken of aangevallen wordt. In de afgelopen twee jaar ben ik nooit gestoken. Dat lieg ik, natuurlijk heb ik muggenbeten opgelopen en een daas wilde het wel eens proberen. In een reflex sloeg ik de eerste dood, maar nu probeer ik mezelf te beheersen. Het lukte me om de daas die op mijn hand landde toch te fotograferen. Wat hebben ze trouwens prachtige ogen! Degene die het dus overleefde, bleek het vrouwtje van een gewone regendaas (Haematopota pluvialis) te zijn. Later had ik ook nog een Diksprietregendaas (Haematopota crassicornis). En dat heb je nu altijd met insecten; er zijn altijd zoveel soorten van…

De juiste soort?

Van een aantal insecten weet ik de naam inmiddels wel of in ieder geval uit welke familie het komt, want opzoeken welke soort het is, gaat nu erg makkelijk: maak een foto die zo scherp mogelijk is, waarbij het beestje er goed en helemaal op staat – het liefste een beetje schuin van voren en boven. Upload de foto op waarneming.nl (groen kader linksboven in) en je krijgt direct resultaat! Als je een 100% score hebt, dan weet je de officiële naam van jouw insect. Maar hoe lager het scoringspercentage, des te minder kans er is dat de gevonden soort ook klopt. En daarom worden er alternatieven voorgesteld. Voordat je zo’n alternatief goedkeurt, wel eerst goed uitzoeken of het dan wel de juiste soort is. Zoek de voorgestelde soorten op bij websites als vlinderstichting.nl of wildebijen.nl of kijk ook eens bij nederlandsesoorten.nl of op waarneming.nl zelf. Probeer het invulformulier wel zo goed mogelijk in te vullen, want het wordt o.a. gebruikt voor onderzoek. Als achteraf blijkt dat jouw keuze inderdaad de juiste soort oplevert, dan ontvang je bij een score lager dan 100% nog een mailtje van een specialist die een ‘goedgekeurd met bewijs’ geeft. Bij insecten waarbij microscopisch onderzoek nodig is om de juiste soort te bepalen, kan de soortnaam niet vastgesteld worden.

Nadat ik blijkbaar een Witte reus (Volucella pellucens) had gezien en me ging verdiepen in zweefvliegen, kwam ik erachter dat er maar liefst 330 soorten alleen al in Nederland voorkomen! Meteen dus een handige gids over zweefvliegen aangeschaft: Zweefvliegen van Nederland en België van André Schulten en ook maar de Veldgids Bijen voor Nederland en Vlaanderen van Steven Falk, want wilde bijen spotten was eigenlijk de aanleiding om überhaupt met inventariseren te beginnen. En of het nu om de familie van bijen en hommels gaat of die van de wespen en mieren of eigenlijk om het even welk andere familie ook, telkens blijken er onnoemelijk veel variëteiten van te bestaan! Ze maken het je niet makkelijk. En dat was ook de drempel om me te verdiepen in insecten, want het duizelt je van de soorten. Ik lees bij EIS Kenniscentrum (European Invertebrate Survey), het kenniscentrum over insecten en andere ongewervelden, dat er in Nederland alleen al ongeveer 23.000 soorten ongewervelden voorkomen. Het merendeel daarvan zijn insecten. 

Maar nu, na twee jaar, heb ik er een nieuwe hobby bij, want het is gewoon helemaal ‘Zen’ om in alle rust in de tuin rond te kijken en te genieten van de enorme variatie en hoe ze leven. En dat om je huis!

In de komende blogs zal ik je daar meer over vertellen. Voor inspiratie kun je alvast kijken bij Insectentuin 2019-2020.

Henk van Alst