4 februari 2024

Het is net februari geworden en de natuur is in rust. Planten en insecten wachten, goed beschut, geduldig op de komende lente. En ik had eindelijk de rust om eens te kijken wat ik in de afgelopen vijf jaar in de tuin heb waargenomen aan insecten, spinnen en andere geleedpotigen. Dat zijn er heel wat geworden, namelijk: 42 soorten bijen, 73 soorten kevers, 8 soorten sprinkhanen, 14 soorten libellen en waterjuffers, 5 soorten mieren, 36 soorten muggen, 198 soorten vliegen, 13 soorten dagvlinders, 127 soorten nachtvlinders, 78 soorten wantsen, 86 soorten wespen, 16 overige soorten, 42 soorten spinnen en 15 soorten hooiwagens en overige geleedpotigen. Het merendeel van de waarnemingen is op de juiste soort gebracht en geaccepteerd door Waarneming.nl. De herkenning die deze app online levert, wordt steeds beter. Sommige soorten wespen en vooral spinnen zijn niet altijd vanaf de foto op soort te brengen, maar pas nadat je ze onder de microscoop goed bestudeerd hebt. Toch kan van niet herkende soorten wel een richting gegeven worden welke soort het mogelijk kan zijn. Zo is op bijgaand foto een Kegelbij te zien. Kegelbijen zijn koekoeksbijen; zij leggen een eitje in het nest van een andere bij. Alle negen soorten Kegelbijen zijn zeldzame verschijningen geworden, waarvan er zes zelfs zeer zeldzaam. Het is niet duidelijk welk soort Kegelbij ik in de tuin zag, maar dat het er een is, kun je goed zien aan het puntvormige achterlijf. 

Interactieve inhoudsopgave

Alle gefotografeerde en op naam gebrachte soorten zijn gebundeld in ‘Insectentuin 2019-2023’. Kijk maar eens bij Natuur > Rapporten op de website van de Wilmkebreekpolder of klik op deze link. Alle onderdelen van de inhoudsopgave (pagina’s 7, 8 en 9) zijn interactief; dus als je op een onderwerp klikt, dan spring je direct in het document naar de juiste pagina met afbeeldingen van één of meerdere soorten van een Geslacht of Familie. Rechtsboven elke oneven pagina staat een ‘I’ en als je daarop klikt, spring je naar de ‘I’nhoudsopgave. Het pdf-bestand op de website staat in lage resolutie en is ingepakt in de browser, maar wil je nu een apart bestand in hogere resolutie, dan moet je mij dat laten weten. Dan stuur ik je die per WeTransfer (deze is dan niet interactief).

Nachtvlinders

Als ik zo naar de inhoudsopgave kijk, dan valt mij het hoge aantal soorten vliegen op, die zijn relatief makkelijk om te fotograferen, en hoe weinig soorten nachtvlinders ik in de afgelopen vijf jaar heb gevonden. Sommige nachtvlinders zijn -ook- dagactief en daarvan kon ik een aantal soorten fotograferen. Het is dus duidelijk dat ik niet ‘genachtvlinderd’ heb. Ik ben namelijk geen type om ’s nachts met een doek en een felle lamp erop nachtvlinders te inventariseren. Maar ik heb van een andere nachtvlinderaar de tip gekregen om dan een nachtvlinderemmer te gebruiken. Via de Vlinderstichting heb ik zo’n emmer, met een lamp erop, inmiddels aangeschaft en die ga ik dit jaar uitgeproberen. Het beestje wordt ’s nachts door het licht aangetrokken, valt in de emmer en zal beschutting zoeken onder een eierdoos, zodat ik dan ’s morgens rustig kan kijken wat het licht heeft gebracht. En daarna vliegt het weer de vrije natuur in. Nachtvinders kunnen veel over de biodiversiteit vertellen, maar dat bewaar ik voor blogs later dit jaar. En om mijn verhaal mooi te verbeelden, bouw ik het archief Insectentuin op.

Bijzonder soorten

Bij het zoeken naar nachtvlinders is er een gerede kans om ook minder voorkomende exemplaren te vinden. Zo heb ik het afgelopen jaar al drie keer een zeldzamere soort gespot. Een van deze drie, die ik overigens elk jaar wel zie, is de Klimopbladroller. Een bijzondere vondst was het Vlasbekuiltje, een prachtige uil, die ik toevallig overdag stilletjes zag zitten op een Dagkoekoeksbloem. De Vijgenskeletteermot was juist actief en fladderig nectar aan het zoeken op Heemst. Hij zal wel meegereisd zijn uit het zuiden bij de import van Vijgen of Vijgenstruiken. Nog zo’n nieuwe soort uit mediterrane landen is de Roofblindwants Dicyphus bolivari. Deze wordt gebruikt als biologische bestrijder van ‘ongewenste insecten’ in tomatenkassen en daaruit waarschijnlijk ontsnapt, zie Nederlandsesoorten.nl.

Op dezelfde website lees ik dat de prachtige Tandgoudwesp parasiteert op Urntjeswespen en Metselbijen.

Afijn, zo is er wel over elk beestje iets interessants te vertellen. Dat zal ik ook het komend jaar weer uitzoeken en proberen te beschrijven. 

De lente dringt zich inmiddels op. De komende weken ga ik nog bijenhotels maken en de tuin zo aanpassen dat hij nog beter geschikt is voor een scala aan insecten. Net op tijd is mijn insectentuin dan hopelijk klaar voor een nieuw seizoen …

Heb je nog vragen stuur dan een email naar: Henk@wilmkebreek.nl

22 oktober 2023

Het is fris vanmorgen, de buitenthermometer staat op negen graden, mijn adem komt als een wit wolkje uit mijn mond. Ik trek een warme trui aan en loop de vochtige tuin in om wat inspiratie op te doen voor deze laatste blog. Binnenkort zal de temperatuur te ver dalen, de meeste insecten zullen sterven terwijl hun nageslacht als ei, larve of pop probeert te overwinteren. Om mij heen zie ik al de typische herfstkleuren van uitgebloeide bloemen en afstervende bladeren. Ik vermoed dat de laatste insecten zich dus wel verborgen zullen houden, ze zijn tenslotte koudbloedig. Hoewel, dankzij deze zachte nazomer staan er nog steeds her en der bloemen open.

Stadsreus

En dan ineens vliegt er een Stadsreus op. Even schrik ik zelfs, maar dan probeer hem direct te volgen. Gelukkig is hij, vermoedelijk door de kou, niet erg snel. Hij gaat zelfs verderop op een salieblad zitten. Gauw eerst een foto met mijn smartphone maken. Het is een vrouwtje, dat zie ik aan haar ogen. Die zijn kleiner dan bij een mannetje. En de kop is lichter. Ik blijf verbaasd kijken. Zo laat in het jaar nog een Stadsreus! Mijn meest late waarneming van de afgelopen vijf jaar is van 19 augustus jl. Toen zag ik een mannetje. Maar als ik op Waarneming.nl kijk naar waarnemingen van anderen, stel ik vast dat deze zweefvlieg inderdaad nu nog in het hele land wordt gezien. Stadsreuzen zijn de laatste dertig jaar trouwens steeds vaker in Nederland te zien. Waarschijnlijk kunnen ze zich hier nu ook voortplanten, maar omdat het goeie trekvliegen zijn, komen de meeste Stadsreuzen misschien toch vanuit het zuiden hierheen. Met name de vrouwtjes zijn goede vliegers. Zuid-Limburg is een goeie plek om ze te vinden en dan vooral de steden, die warmte goed vasthouden. Vandaar het eerste deel van de naam. Het tweede deel heeft deze zweefvlieg te danken aan zijn grootte. Zowel het mannetje als het vrouwtje wordt ongeveer twee centimeter! 

Ik vind het een prachtige vlieg: wespachtig, opvallend en groot. Als ik hem zie, schiet er altijd eerst een fractie van een seconde iets van schrik door me heen vanwege dat wesp- of hoornaarachtige van zijn uiterlijk. Ik denk dat een hongerige vogel dat ook wel zal hebben en een Stadsreus vaak links laat liggen. 

Maar na die eerste reactie neemt mijn jachtinstinct het over: zo snel mogelijk een goede foto proberen te maken. Pas daarna kan het beest rustig bekeken worden, al blijft dat in de zomer makkelijker.

Dan zijn ze goed te benaderen en vind je ze op Koninginnekruid, Phlox, Valeriaan, Veronicastrum en Vlinderstruik. Allemaal paarsachtige bloemen valt me op.

Wespennest

Wat ik behalve het uiterlijk fascinerend aan Stadsreuzen vind, is hun leefwijze. Het vrouwtje legt namelijk haar eitjes in een wespennest. De uitgekomen jonge stadsreuzen leven van afval, restanten van binnengebrachte prooien door wespen-werksters en van dode wespen (zowel larven, poppen als volwassen exemplaren). Een Stadsreus levert dus tegelijk een belangrijke schoonmaakploeg af. Hun larven vreten zich vol met hun wespenmaal en overwinteren in het ondergrondse nest. De temperatuur daar is redelijk stabiel. Pas bij de naderende zomer verpoppen ze en ontwikkelen zich tot volwassen vlieg. Vanaf mei-juni komen ze weer boven de grond en begint alles opnieuw.

Witte reus

Een neefje van de Stadsreus is de Witte reus, ook een zweefvlieg, legt eveneens eieren in wespennesten, maar zoekt ook wespennesten boven de grond.

Volwassen geworden zoeken deze insecten vooral nectar op witbloemigen, zoals vlier en braam. In mijn tuin vind ik ze op Witte troswederik. 

Volgend jaar

Hiermee is dit mijn laatste blog van dit jaar. Als je meer wilt weten, lees dan het leuke artikel van Menno Reemer van Naturalis: Stadsreus steekt hoofd in wespennest.  

Heb je nog vragen stuur dan een email naar: Henk@wilmkebreek.nl

26 september 2023

Ik ben eigenlijk een luie onderzoeker en zoek vooral overdag naar insecten en spinnen. Het moet niet regenen of waaien, niet te koud zijn en het liefste maak ik pas een foto van zo’n beestje met een mooie bloem erbij. En als het kan op ooghoogte. Ik ben me bewust dat ik hierdoor heel veel niet zie, maar dat is dan maar zo. Toch kriebelt het wel steeds meer om ook eens ’s nachts op onderzoek uit te gaan. Dat heb ik vorig jaar eens uitgeprobeerd. Maar erg succesvol was dat niet … Tot ik zaterdag 23 september mottenmevrouw Floor Hallema ontmoette, een van de initiatiefnemers van de Nachtvlinderkaravaan. Zij en vele anderen uit Amsterdam-Noord zijn helemaal gek van nachtvlinders en straalden van enthousiasme. Ook de acht tuinparken van Noord, inclusief Tuinpark de Bongerd, hielpen mee met de inventarisatie van nachtvlinders. Die avond werden in de Tolhuistuin de resultaten van die zoektocht gepresenteerd. Download het -bijna- definitieve verslag van de Nachtvlinderkaravaan 2023, een ontdekkingsreis naar nachtvlinders in 56 tuinen.

Uiltjes

Natuurlijk kom ik wel eens nachtvlinders tegen. Je rommelt wat in je tuin en ineens schiet er een mot haastig fladderend weg, meestal een Huismoeder. Je schrikt er bijna van. Vaak zitten ze goed gecamoufleerd de dag door te brengen, zoals de Zuringuil. Grote kans dat het er een uit de 17 families van nachtvlinders is, namelijk die van de uiltjes. Dit zijn flinke motten. De meeste soorten kunnen goed vliegen met meestal bruine bovenvleugels. Vandaar de naam. Het zijn belangrijke bestuivers. Hun rupsen eten vaak een of enkele soorten planten, de zogenaamde waardplanten. Planten verdedigen zich met chemische stoffen tegen vraat, maar zo’n rups is soms door die barrière heen gebroken, zoals de Vlasbekuil en Donker brandnetelkapje. Heel handig, want als rups hoef je eigenlijk alleen maar te eten en te eten en je hebt weinig concurrentie. En af en toe vervellen om te groeien, totdat het moment van verandering aanbreekt om te verpoppen. Ze kruipen dan richting de grond, verpoppen en komen zo de winter door. Zo vond ik een pop tijdens het tuinieren en wilde wel eens weten wat eruit kwam. Tijdens die popfase worden voorbereidingen getroffen om alle onderdelen voor de vlinder op zijn juiste plaats te zetten, zodat na het uitsluipen een prachtige vlinder de wereld kan veroveren. Ik bewaarde de pop in een speciaal kastje met wat aarde en op een goede dag was daar dan de mot uitgeslopen: een Huismoeder. Deze vlinder is zowel ’s nachts als overdag actief. De rups van deze soort kruipt overdag de grond in en overwintert als rups. Pas daarna volgt de verpopping.

Waardplanten

Als je nachtvlinders ook in jouw tuin wil vinden, dan lok je bijvoorbeeld de Piramidevlinder met Kamperfoelie. Ook pijlstaarten, een andere nachtvlinderfamilie, zijn er dol op. Een Teunisbloem, die ’s nachts bloeit, is ook een goede plant. Vooral in het begin van de avond leveren de citroengele bloemen veel nectar. IJzerhard, Verbena bonariensis, lokt zowel dag- als nachtvlinders. Deze plant kun je makkelijk tussen andere planten plaatsen. Met de lange, dunne stengels blijft een groepje planten toch transparant en je krijgt een wolk van paarse bloemetjes boven de andere planten. De hele zomer lang! Klimop is een goede nectarleverancier voor de latere soorten. Hij is deze maand pas gaan bloeien en dat duurt nog tot november. Ook late dagvlinders zullen hiervan profiteren. De spoorbloem wordt graag bezocht en is tegelijk een goede waardplant voor veel soorten rupsen. Als je nu een blad vindt, waar aan de rand ervan vraatsporen te zien zijn, dan weet je dat je goed zit. Dit zijn rupsen! Als er midden in een blad gaten zitten, dan zijn het slakken. Sommige rupsen, zoals Halmuiltjes, eten juist grassen. Andere soorten zijn vooral in bomen te vinden (Plakker) of op struikachtige planten (Zuidelijke stofuil).

Op de website van Mot in Mokum, initiatief van Nicky Castricum, kun je een lange lijst van waardplanten en veel andere tips downloaden.

Seks

Een nachtvlindervrouw lokt een man voor seks met een onweerstaanbaar geurtje: een seksferomoon. Astrid Groot, populatie- en evolutiebioloog van de UvA en het Max Planck Instituut, doet daar onderzoek naar. Zij vertelde op haar presentatie dat zo’n seksgeur uit een combinatie van zes chemische stoffen bestaat. Elke soort maakt dan zijn eigen specifieke combinatie, zodat vergissingen nauwelijks voorkomen. Het mannetje kan met zijn grote en gevoelige antennes, zoals goed te zien is bij het mannetje Plakker, deze geur zelfs op grote afstand feilloos ruiken en zo het vrouwtje in het donker vinden. Het moet wel echt donker zijn om te paren, want uit onderzoek blijkt dat bij licht veel minder paringen optreden, of dat nu rood, groen of wit licht is. Lichtvervuiling in de stad of langs de weg verstoort ze dan ook.

Wat ook duidelijk uit haar onderzoek blijkt, is dat gedurende de nacht telkens nieuwe soorten verschijnen en weer andere verdwijnen. Zo blijkt elke soort zo zijn eigen actieve tijdvenster in de nacht te hebben.

Vleermuizen

Wel vreemd eigenlijk; een nachtvlinder die ook overdag actief is. Maar Fred Haaijen, een van de presentatoren die zaterdagavond, vertelde dat nachtvlinders ’s nachts worden opgejaagd en gegeten door vleermuizen. Ze verorberen wel 3.000 motjes en mugjes per nacht! Truc 1 als nachtvlinder is dan om je enigszins onzichtbaar te maken voor de ultrasone geluiden van vleermuizen. Nu hebben uiltjes een dikke beharing, want ’s nachts is het een stuk kouder. Die donshaartjes en schubben zijn tijdens de evolutie zo aangepast dat ze ultrasoon geluid absorberen of verstrooien en vallen daarmee veel minder op.

Of, truc 2 en typisch voor uiltjes: je pardoes uit de lucht laten vallen en je op de grond storten, zodra die sonar hoorbaar wordt. Ze hebben daarom hele goeie oren ontwikkeld. Vleermuizen proberen ze wel te pakken, maar op de grond zitten ze niet graag. (Lees hierover in Roots magazine.) Eigenlijk was je als insect ’s nachts veiliger dan overdag, want de meeste vijanden slapen dan. Maar vanwege die vleermuizen zijn sommige nachtvlinders, dit is truc 3, ook overdag gaan leven. Een Huismoeder of de Turkse uil zijn zulke dagactieve nachtvlinder. Van de ca. 2.300 soorten nachtvlinders in Nederland zijn er zo’n 100 soorten die ook overdag actief zijn. 

Onderzoek

Het enthousiasme tijdens de Nachtvlinderkaravaan heeft doel getroffen. Ik heb me direct aangemeld bij de Vlinderstichting en een emmer (LedEmmer) besteld. Je wordt dan onderdeel van het Landelijk Meetnet Nachtvlinders.

Het handige van zo’n emmer met lamp is dat je niet de hele nacht op hoeft te blijven, maar dat je ’s ochtends op je gemak kunt bekijken wat er ’s nachts is ingevlogen! Wil je volgend jaar meedoen met de Nachtvlinderkaravaan of het definitieve verslag van de Nachtvlinderkaravaan ontvangen, mail dan naar Floor Hallema. Het nachtvlinderonderzoek in de tuin kan beginnen! Mijn man reageerde met: “oh jee…”

Heb je nog vragen stuur dan een email naar: Henk@wilmkebreek.nl