04 september 2023

Toen ik in 2019 begon met insecten te fotograferen was ik verrast dat er ook een Tronkenbij tussen zat. Dit ieniemienie zwarte bijtje, nog geen één centimeter lang, was me nooit eerder opgevallen. Ik las al snel dat de vrouwtjes op gele composieten nectar zochten en makkelijk te verleiden zijn om in het bijenhotel hun nestjes te maken. Ik kocht een paar Heelblaadjes bij Cruydthoeck en gaf ze een zonnige en vochtige plek in de tuin. Een vriendin die ik dit trots liet weten, zei: “Oh Henk, dat woekert wel hoor!” Een beetje geschrokken wachtte ik af wat er zou gebeuren. Ik kan vast verklappen dat ze gelijk had, maar het is er ook wel weer makkelijk uit te halen, dus ik maak me niet zo’n zorgen. Heelblaadje is een composiet. Dat betekent dat de bloem eigenlijk uit een heleboel kleine buisbloempjes bestaat. En dat is voor kleinere insecten, zoals Tronkenbijtjes en zweefvliegen, juist ideaal om er voedsel te zoeken. De bladeren zijn een beetje viltachtig. Daar vind ik soms Dwergcicaden op. Heelblaadje groeit ook in het Twiske en daar wordt het zo’n 40 cm. In onze tuin wordt het wel bijna een meter. De grond zal er wel (te) rijk zijn. Een aantal jaren geleden heb ik er flink wat bladcompost op gebracht en dat leverde een groeispurt en mooie planten op. Als ik nu delen van de tuin zou ophogen zou ik het met scherp zand doen, juist om de grond te verarmen. Dat vergroot ook nog eens de biodiversiteit. Op wilde-planten.nl lees ik dat de naam Heelblaadje verwijst naar de helende werking bij verwondingen. 

Maar nu weer terug naar de Tronkenbijtjes. Vanaf mei zijn eerst de mannetjes te vinden, kort erna verschijnen de vrouwtjes en die zijn zelfs tot en met september actief. Het is een van de laatste actieve wilde bijen in de tuin. Als nu de zon op het bijenhotel schijnt, dan gonst het van de vrouwtjes die de laatste hand aan hun nest leggen. 

Tronkenbijen gebruiken, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Rosse metselbij, het oude nest. Daar wordt eerst alle oude afval uitgegooid. Het vrouwtje maakt vervolgens eerst een verticaal wandje van boomhars. Dan gaat ze stuifmeel verzamelen. Dat doet ze met haren op haar buik, de buikschuier. Aangeland op een gele composiet (Heelblaadje, Boerenwormkruid, Jacobskruiskruid, Ganzenbloem) begint ze met een trillende beweging stuifmeel in die buikschuier te verzamelen, die blijft tussen de haartjes hangen. Aangekomen bij het nest wordt het stuifmeel met haar achterpoten van haar buikharen verwijderd. Geregeld wordt er uit haar krop nog wat nectar aan toegevoegd. Een eitje erbij en dan de nestcel afsluiten met een wandje hars. Zo komen er een tiental nestcellen achter elkaar te zitten. De nestingang wordt definitief afgesloten als de gang vol met nestcellen zit. Eerst wordt er een harsprop aangelegd en daarna afgewerkt met steentjes en dergelijke. Zo’n afsluiting is bedoeld om te voorkomen dat het de sluipwesp, met haar lange en flexibele legboor, lukt om toch nog een gaatje te vinden haar eitjes in de nestgang af te zetten. Lees het volledige verhaal in ‘Gasten van bijenhotels’ door Pieter van Breugel.

Een andere dankbare composiet waar Tronkenbijen en andere insecten voedsel vinden zijn soorten uit de Kruiskruidfamilie. Op het Dorspad, dwars door de Landsmeerderpolder, vond ik Moeraskruiskruid, een leuke gele bloeier in de 2^e helft van de zomer. Er is zaad verzameld en meteen maar opgekweekt om te testen hoe die zich in de tuin gedraagt. De plant houdt van vochtige bodem en wordt niet aangevreten door slakken. Dit jaar heeft de plant zich mooi ontwikkeld en ik verwacht dat hij in het voorjaar weer mooi tot ontwikkeling komt.

Heb je nog vragen stuur dan een email naar: Henk@wilmkebreek.nl

12 augustus 2023

Harry, de boer die de Wilmkebreekpolder bestiert, maait elk jaar rond juli de polder. Na het drogen van het gras en kruiden hooit hij in augustus/september.

Rond de hooitijd zijn de meeste soorten hooiwagens volwassen en makkelijk te vinden, vandaar de naam. Het lijken net spinnen en horen ook tot de spinachtigen, maar staan – evolutionair gezien – dichter bij schorpioenen. Ze hebben geen gif en zijn voor mensen ongevaarlijk.

Geen spin

Hooiwagens lijken op een klein bolletje met acht enorme lange poten. Bij een spin kun je goed het verschil zien tussen zijn kop en het achterlijf. Bij een hooiwagen bestaat het lijf uit één stuk. Hij heeft ook maar twee ogen (een spin heeft er zes tot acht) die op een soort verhoginkje, de oogheuvel, staan. En hooiwagens kunnen geen spinnenweb maken. Wel hebben ze bij een kleine soort Aardhooiwagen van 1-2 mm groot, haartjes op hun palpen gevonden met plakkerige druppeltjes erop. Een palp is bij een hooiwagen een klein ‘armpje’ naast zijn mond. Als hij met zo’n palp een prooi aantikt, dan zit hij vastgelijmd en kan dan rustig opgegeten/uitgezogen worden (NRC van 06-10-2014).

Andere soorten hooiwagens knippen stukjes van hun prooi af en spugen het onder. In die spuug zitten verteringssappen. Even wachten en dan kan hij de voorverteerde prooi opslurpen.

In het leuke boekje ‘De onderwereld van de tuin’ van Romke van de Kaa (echt een aanrader!) lees ik dat er een soort hooiwagen is die slakken eet, zogenaamde slakkenhooiwagens. Nooit geweten. Zij zijn gespecialiseerd om huisjesslakken te eten en komen sporadisch voor in het zuiden en oosten van Nederland, zie Entomologische Berichten uit 2021. De meeste soorten hooiwagens eten andere zachte prooien, zoals bladluizen, larven, mijten, muggen, pissebedden, rupsen, spinnen, springstaarten, vliegen en wormen. Ook als ze al dood zijn. Soms wisselt hij het af met uitwerpselen van vogels en wat rottend fruit of afgestorven planten.

Zelf wordt hij weer gegeten door spinnen, vogels, kikkers en padden.

Als hij belaagd wordt, kan er een poot afbreken. Zo fotografeerde ik een Reuzenhooiwagen met maar vijf poten en vond dat zielig, hoewel hij op drie poten nog steeds kan lopen! Zo’n afgebroken poot blijft bewegen om de aanvaller te misleiden. Net als bij een hagedissenstaart. Alleen groeit die poot niet meer aan. Sommige hooiwagens hebben een andere manier gevonden om aan een vijand te ontkomen; zij laten een melkachtig, onaangename, stinkende vloeistof achter, wat je wel kent van lieveheersbeestjes. Of wat dacht je van heel snel op en neer bewegen, net als bij een Grote trilspin, zodat hij moeilijk te zien is.

Invasieve exoot

In 2022 vond ik die Reuzenhooiwagen, een beestje met wel héle lange poten. De eerste exemplaren werden pas in 2004 in Nederland waargenomen. Hij blijkt een invasieve exoot te zijn en eet vooral kleine en dode insecten, maar een andere Hooiwagen laat hij ook niet lopen. Hij houdt van een stenige omgeving, zoals rondom je huis. Van oorsprong leeft hij op rotsen, waarschijnlijk in Spanje-Portugal. Een eigenaardigheid van deze Reuzenhooiwagen is dat het overdag in enorme groepen kan samenscholen. In dat geval een foto maken en melden op Waarneming.nl!

Ook de Rode hooiwagen is zo’n soort die door de klimaatopwarming steeds meer naar het noorden trekt en de Muurhooiwagen heeft verdrongen.

Als je zelf wilt zoeken, kijk dan eens goed op Brandnetel, Braam, Zevenblad en Klimop, controleer muren en boomstammen, maar zoek ook eens onder een steen of bloempot en in strooisel op vochtige plekken. Fotografeer ze dan en maak ook een detailfoto van de oogheuvel en het gebied ervóór. Via waarneming.nl kun je de volwassen hooiwagens dan makkelijk op naam krijgen. 

Dit jaar is boer Harry aan de late kant met maaien en hooien, maar de hooiwagens zijn er al! Zij laten zich niet van de wijs brengen.

Maar om echt meer te weten te komen over hooiwagens zou je ‘De Nederlandse hooiwagens (Opiliones)’ van Hay Wijnhoven moeten lezen!

Heb je nog vragen stuur dan een email naar: Henk@wilmkebreek.nl

29 juli 2023

Als ik nu naar het moerasgedeelte van de vijver loop, dan zie ik zo een of twee Slakkendoders (Sciomyzidae) zitten. Meestal zit hij met zijn kop naar beneden de boel roerloos in de gaten te houden en is dus makkelijk te fotograferen! Als je té dichtbij komt, speelt hij verstoppertje en verbergt zich aan de andere kant van de stengel. Het zijn vliegen, waarvan de larven zich volvreten met water- en/of landslakken. Nou, dat zullen veel mensen niet zo erg vinden. Deze vliegenfamilie bestaat natuurlijk uit talloze soorten. Elk heeft zijn eigen evolutionaire aanpassing: de larve van de ene soort leeft van Barnsteenslakken, de larve van een andere soort eet alleen naaktslakken.

De vlieg bij de vijver blijkt een Zwarte langsprietslakvlieg te zijn. De larven hiervan jagen juist op waterslakken en die zitten er hier genoeg. Het is een mooie, grote, makkelijk herkenbare, donkere Slakkendoder met mooie ogen en een langere antenne, vandaar de naam. Hij komt hier veel voor. In de omgeving van de Wilmkebreekpolder bevinden zich relatief vochtige tuinen, sloten en waterpartijen met een grote diversiteit aan water- en moerasplanten in vijvers. Genoeg soorten slakken dus in de buurt.

Andere soorten die in de tuin gevonden zijn (drie soorten Bruine slakkendodende vliegen (Tetanocera), lijken nogal op elkaar en zijn lastig te determineren. Daarnaast vond ik nog de Gewone Streepslakvlieg, een geelbruine Slakkendoder.

Soms moet je voor de juiste soort het geslachtsorgaan onder de microscoop bekijken. Om dat zo uit te zoeken is nu nog een stap te ver. Ik beperk me liever tot de ‘instapinsecten’, zoals Aglaia Bouma dat zo mooi verwoordde: makkelijk te vinden soorten die bij veel mensen gewoon in de tuin en eromheen te vinden zijn. En gewoon met een goede foto van elkaar te onderscheiden.

De larve van de Gewone naaktslakvlieg eet in zijn larvale stadium wel vijf tot negen naaktslakken, zoals de Rode wegslak en de Tijgerslak (die overigens ook op naaktslakken jaagt). Over de leefwijze van de Gewone streepslakvlieg is niet zoveel bekend, mogelijk leven de larven van Barnsteenslakken. De larven van de Gewone rietslakvlieg ontwikkelen zich in waterslakken, die van de Dubbelbortstelrietslakvlieg zowel in water- als landslakken. De naam verwijst naar een dubbele rij (borstel) haren op dijbeen drie. Andere rietslakvliegen hebben dat niet.

De volwassen vliegen leven waarschijnlijk van rottend organisch materiaal en honingdauw, lees ik in ‘De Nederlandse slakkendoders’ van Aat Barendregt. Dit boekje uit 2021 staat boordevol informatie over deze slakkeneters en is voor de liefhebbers te bestellen bij: www.eis-nederland.nl/et en is een deel uit de serie Entomologische Tabellen die EIS uitgeeft.

Als je nog vragen hebt, neem dan gerust even contact op met mij: henk@wilmkebreek.nl

Henk van Alst

In het voorjaar van 2019 ben ik begonnen insecten te fotografen. Al snel sloop ik als een Tarzan door onze tuinjungle om mooie plaatjes te maken. Ik wilde eigenlijk het liefste zeldzame exemplaren vinden, maar dat bleek nog niet zo makkelijk. Toch werd mijn interesse gewekt, want er zaten zoveel verschillende soorten. Wat doen ze allemaal daar? Ik ben gaan uitzoeken wat de relaties zijn tussen al die insecten en de planten en bomen waar ze op en in leven). Hieronder is er zo eentje.

Zeefwesp

Vorige week zag ik een graafwespje in de tuin: de Bleke zeefwesp. Het is een man, blijkt uit de website Nederlandse Soorten. Hij heeft een opvallend onderdeel op zijn voorpoot. Sommigen zien daar een ‘zeef’ in, vandaar de naam. Maar het blijkt een klauw te zijn, waarmee hij het vrouwtje vasthoudt tijdens de paring. Zeefwespen zie ik hier niet zo vaak en een vrouwtje heb ik hier sowieso nog niet gevonden. De tuin is vrij nat en zij heeft een zandige bodem of steilwandje nodig om haar nest te graven, een lange gang de grond in met aan het einde enkele cellen. Na het graafwerk jaagt het vrouwtje oa. op Langpootvliegen voor haar larven. In elke broedcel worden zo ca 20 vliegjes verzameld en dan kan haar ei er zorgvuldig bij gelegd worden en de nestgang afgesloten. Dan is haar broedzorg voorbij. Misschien dat deze wespen in het trottoir aan de straatkant een nest maken tussen de stoeptegels. Ik zal daar eens op kleine zandhoopjes gaan letten. De Kleine zeefwesp overigens maakt ook nesten in zand en in droge klei en leem.

Slankpootvlieg

Langpoot- (of slankpoot)vliegen zitten er juist genoeg hier, met name de soort Poecilobothrus nobilitatus. Dit is een opvallend vliegje. Het mannetje heeft een groene metallic rug, het vrouwtje een bruine. Ze zitten in het deel van de tuin, waar het vochtig is en waar water staat (daar heb ik trouwens ook de Bleke zeefwesp gefotografeerd); ze kunnen zelfs over water lopen. Als het mannetje een vrouwtje wil imponeren, spreidt hij zijn vleugels, een soort dans met vleugels. De witte stippen aan het einde van zijn vleugel, zal het spreideffect waarschijnlijk versterken. Ook deze vliegen zijn rovers, maar hoe dat precies zit, daar kom ik niet achter. Mogelijk jagen ze op oevervliegen. Die komen algemeen voor. Zij leven van algen of rottend plantaardig materiaal.

Dambordvlieg

Maar nog even terug naar die zeefwesp. Als het vrouwtje met haar nest bezig is en een prooi klaarlegt om het nest in te slepen, dan is er ook een kans dat een kleine Dambordvlieg, een vrouwtje van het geslacht Metopia, haar in de gaten houdt. Ik kom nog een keertje in een aparte blog terug op Dambordvliegen, maar zij zal proberen gauw een ei te leggen op de door de wesp gevangen vlieg. Als deze dan het nest in wordt gebracht, dan zal de vliegenlarve de hele voorraad prooien eten. De wespenlarve heeft dan geen kans.

Als je nog vragen hebt, mail dan naar: henk@wilmkebreek.nl

Henk van Alst