De afgelopen 3 jaar heb ik als een echte amateur-entomoloog door de tuin gestruind en alle insecten en spinnen die ik tegenkwam gefotografeerd. Eerst op ooghoogte en als ze een bloem bezochten, maar ik heb ook wel eens op de grond gelegen voor een close-up van een vlieg. Het eerste jaar met mijn iPhone, daarna met een goeie – geleende – camera en dit jaar met een heuse macrolens en ringflitser! In totaal zijn er circa 520 soorten gefotografeerd. Ga naar: https://www.wilmkebreek.nl/index.php/insectentuin/ en klik op de link: ‘Insectentuin 2019-2021’. 

Inventarisaties

Van al die insecten blijken er zeven (vrij) zeldzaam te zijn, waaronder drie bijen. De achteruitgang van bijen en andere insecten heeft vaak te maken met het inmiddels wel bekende lijstje: grootschalig en intensief gebruik van het landschap, het gebruik van mest waarvan sommige planten enorm profiteren en veel andere niet (dat leidt tot bloemarmoede), het gebruik van insecticiden en lichtvervuiling (lees hierover meer). Maar het kan ook zijn dat zuidelijke soorten gewoon steeds noordelijke voorkomen, zoals de hieronder beschreven nachtvlinders.

Klimopbladroller

Dit is zo’n zeldzaam geval. (De kans dat er zeldzame nachtvlinders worden gevonden groeit overigens, want het nachtvlinderen lijkt steeds populairder te worden.) De klimopbladrollers komen oorspronkelijk uit Zuid-Europa en verspreiden zich steeds noordelijker. In 2008 voor het eerst in Amsterdam. Steden en stadstuinen zijn relatief warmer zijn en vormen daarmee zogenaamde warmte-eilanden. Van oorsprong zuidelijke soorten voelen er zich thuis. (Lees het artikel)

Vlasbekuiltje

Deze nachtvlinder, die ook overdag actief is, staat op de Rode Lijst (Vlinderstichting). Net als de klimopbladroller verspreidt het zich langzaamaan naar het noorden. Naast open, kale grond, komt deze vlinder ook voor in tuinen. De waardplant voor de rups is de Vlasleeuwenbek en die groeit tussen de klinkers van het terras. Ik liet hem daar al enige jaren staan vanwege het mooie donkergele hart in de lichtgele bloem. Maar dit jaar hebben de planten het niet goed gedaan, ze zijn verregend. Na de vondst van de vlinder noch even gezocht naar rupsen bij de miezerige Vlasleeuwenbekjes, maar helaas. De gefotografeerde vlinder werd gevonden op Dagkoekoeksbloem.

Andoornbij 

De Andoornbij is een zeldzame bij. Hij is niet bedreigd, wel ‘kwetsbaar’. Elk jaar spot ik ze wel. Hij is vooral te vinden op verschillende andoornsoorten. De Bosandoorn heeft zichzelf in de tuin gevestigd en staat er redelijk verspreid. Betonie hebben we zelf in een border aangeplant, maar die wordt door de territoriale Grote Wolbij in beslag genomen: andere bijen en hommels worden er weggejaagd. Moerasandoorn en Ezelsoor worden in het voorjaar aangeplant. (Eerlijk gezegd is de Ezelsoor bedoeld voor het vrouwtje Grote wolbij, want ik wil haar graag op de foto als ze de haren van het blad verzamelt voor haar nest.) Moerasandoorn bloeit later dan de andere andoornsoorten en daarmee hoop ik het seizoen voor de Andoornbijen te verlengen. Hij nestelt in dood hout, in rottende boomstronken. Dus nu zijn er op drie plekken rottende houtstronken neergelegd in de hoop dat ze daar gebruik van gaan maken. De camera kan niet wachten om volgend jaar nestelende Andoornbijen te fotograferen!

Geelgerande tubebij 

Sinds twee jaar zijn er her en der insectenhotels geplaatst en warempel, metselbijen maken er direct gebruik van. (Erg leuk om te zien hoe snel dat gaat.) Maar wat ook snel gaat, is de aanwezigheid van predatoren van die bijtjes. In dit geval dus de geelgerande tubebij. Vorig jaar heb ik hem voor het eerst waargenomen en ook maar één keer één bij, een mannetje. De Grote wolbij is nog zo’n bij, waarvan de Geelgerande tubebij een koekoeksbij is. De Geelgerande tubebij zoekt voedsel op Valeriaan, Marjolein en Ooievaarsbek, allemaal aanwezig. Vorig jaar is Heelblaadje aangeplant, ook zo’n waardplant. Beemdkroon is dit jaar toegevoegd en Margriet komt er volgend jaar in. Dit zijn dus allemaal planten waar deze tubebij voedsel zoekt. Op de foto is te zien dat hij dat overigens ook op Havikskruid doet (net als Heelblaadje een composiet). 

Gewone kegelbij

Deze bij is in 2019 en 2020 waargenomen. Dit jaar heb ik hem niet gezien. Overigens is de waarneming niet door waarneming.nl goedgekeurd, maar toch denk ik dat het een Kegelbij is. Dat kun je goed zien aan het puntige achterlijf. Daarmee legt het vrouwtje een eitje door een nestgang van de Tuinbladsnijder (of een ander soort Behangersbij) die nog niet is afgesloten. Ik heb hem in die twee jaren ook maar telkens één keer gezien. Dus je hebt niet veel kans om een foto te maken. Deze koekoeksbij is in aantal sterk afgenomen. 

Wat je vaker ziet bij koekoeksbijen is dat de aantallen sowieso laag zijn. Dat heeft vooral te maken met hun levenswijze, waarbij ze dus nesten van andere bijen nodig hebben om zichzelf voort te kunnen planten.

Harkwesp

Heel herkenbaar aan deze graafwesp zijn de groene ogen. Ze houden van los zand en komen vooral voor bij zandgronden en duinen aan de kust. Vermoedelijk hebben de grote zandhopen van De Bongerd dit beestje aangetrokken, want normaal mijdt hij cultuurgebieden. De harkwesp gaat in aantal achteruit: open zandgebieden groeien steeds meer dicht en toerisme in de duinen is bedreigend, want hij is gevoelig voor verstoring. Ze foerageren op Jacobskruiskruid, Marjolein en Liguster. Op de foto zit hij op Adderwortel. Ik zal hem waarschijnlijk niet meer tegenkomen in de tuin, maar heb toch maar op een zonnige plek een hoop speeltuinzand aangebracht, sowieso goed voor zandbijen en – wespen. 

Zwarte snuitwapenvlieg

De meeste larven van Wapenvliegen leven in water of op een vochtige bodem en leven van plantaardig materiaal. Maar nu lijkt er een trend te zijn (waterverontreiniging met mest, medicijnen of insecticiden?) dat soorten insecten met aquatische larven in aantal achteruitgaan (Effecten van agrarisch natuurbeheer in de Hoeksche Waard op de diversiteit en abundantie van bloembezoekende insecten, in het bijzonder bestuivers, 2017, pagina 43). Het is lastig informatie te vinden over deze wapenvlieg. Wel weet ik dat onderzoek naar de waterkwaliteit van de polder in 2018 een ‘voldoende’ heeft opgeleverd. Samen met Nynke de Vries hebben we die waterkwaliteit onderzocht. Zij kwam op een waarde tussen 7,5 en 8,5, terwijl de gemiddelde waarde in Nederland 6,3 is. De afgelopen drie jaar zijn er in de tuin acht soorten wapenvliegen gefotografeerd én larven van een Wapenvlieg. 

Beloning

Een grote diversiteit aan soorten is redelijk snel mogelijk wanneer er inheemse planten groeien met veel verschillende biotopen, dus plekken met een rijke en arme bodem, natte en droge borders en planten die de hele dag in de zon staan of juist in de schaduw. Een vijver trekt veel insecten aan. Een dooie kip wordt op een rustig plekje begraven en ook een mesthoop doet wonderen. Misschien wel het moeilijkste voor mij: de tuin proberen met rust te laten. Maar het bemoedigende is dat al je inspanningen snel beloond worden!

Als je vragen of opmerkingen hebt op deze blog, mail dan naar: henk@wilmkebreek.nl

Eindelijk vliegt er een wesp in de tuin. Het is nu augustus en dit jaar nog steeds geen Limonadewesp (Gewone wesp of Duitse wesp) gezien. Twee jaar geleden nog twee nesten, maar vorig jaar geen en dit jaar dus ook niet. Niet één dit jaar. Echt jammer. Wie er wel zat zijn Franse veldwespen. Hij ziet er iets anders uit, vooral goed te zien aan de oranje voelsprieten. Als hij vliegt, hangen zijn poten ook als een uitgeklapt landingsgestel onder zijn lijf. De Franse veldwesp is ook veel rustiger en is beter te benaderen. Limonadewespen lijken op haaien die in het koraalrif naar vis jagen. Ze vliegen tussen de struiken en planten door en onderzoeken elk bubbeltje op een blad of het een spinnetje, vliegje of rupsje is. Eerst wordt de poten en vleugels afgebeten en dan kan het verse vlees naar het nest. Volwassen wespen voeden zich met nectar, maar de larven zijn dus echte carnivoren. Zij worden goed verzorgd. Als tegenprestatie scheiden die larven een zoetige vloeistof uit, waar de werksters dol op zijn. In het voorjaar zie je volwassen wespen nog wel nectar zoeken bij bloemen, maar langzamerhand worden ze door de larven steeds meer bijgevoerd. Ook de toegang tot het hol wordt schoongehouden, zodat de invliegroute goed open blijft. Zo rond augustus zijn die larven verpopt en valt de zoete afscheiding weg. Dit is echt een ‘cold turkey’ voor ze en dan is alle zoetigheid op tafel een mooi alternatief… Dat er dit jaar zo weinig wespen zijn, kan met het koude voorjaar te maken hebben, omdat er dan ook weinig andere insecten zijn om zich mee te voeden. Ook de vele regen werkt niet mee. Regenbuien verstoren net uitgekomen wespen. Ze kunnen hun nest dan niet goed terugvinden. Verder kunnen nesten in de grond onderlopen of wegspoelen. 

Graafwespen

Maar er zijn gelukkig ook andere soorten wespen te vinden, zoals graaf-, metsel- en sluipwespen. Een soort die op de bekende wesp lijkt is de Bijenwolf, een graafwesp die op Honingbijen jaagt. De bij wordt verdoofd om daarna de voedzame maaginhoud eruit te drukken. Die wordt geconsumeerd. Het vrouwtje brengt de verdoofde bij naar het nest waar dan een ei op of in de buurt gelegd wordt. De larve die uit het ei kruipt heeft dan een verse voedselvoorraad voorhanden. Eerst worden alle niet essentiële delen gegeten. Een eng idee dat je als prooi door blijft leven, terwijl er al een groot deel van je weg is… Deze manier van jongen verzorgen zie je bij veel soorten wespen. De Bijenwolf houdt van droge gebieden, zoals op de hei, maar komt steeds meer in de stad voor. Je zou denken dat betegelde trottoirs en tuinen een hindernis zijn, maar juist onder een trottoirtegel je nest maken biedt ook een zekere bescherming!

Een andere graafwesp is de Cicadendoder. Er zijn meerde soorten Cicadendoders, maar omdat deze Cicadendoder een Schuimcicade predeert, is het vrij zeker dat dit de Gorytes laticinctus is. Andere soorten Cicadendoders zoeken andere soorten cicades. Heel specifiek dus. Vanaf een foto zijn Cicadendoders moeilijk te determineren. 

De Kleine zeefwesp en de Harkwesp zie ik zelden in de tuin. Deze laatste lijkt op een Gewone wesp, maar aan de groene ogen zie je meteen dat het wat anders is. Hem heb ik één keer gespot. Eigenlijk is die meer in de duinen te vinden, waar ze op grote (zweef)vliegen jagen voor hun jongen. Misschien was hij aangetrokken door de grote zandhopen door grondwerkzaamheden om huizen te bouwen in de Bongerd. 

Ook Blokhoofdwespen hebben het voorzien op (zweef)vliegen. Zij nestelen niet in de grond, maar in dood hout. Van de buurvrouw heb ik een mooie appelstam gekregen, waarin veel gaten met verschillende diameter zijn geboord. Die vinden ze heel interessant, net als het insectenhotel. Het was er de afgelopen maand een komen en gaan. Ik heb ze nooit met prooien of bouwmateriaal gezien, maar een stuk of zes wespen gingen een gangetje in en uit en in en uit. 

Van de Pottenbakkerswesp weet ik wel dat ze een nest gebouwd hebben. Hiervan waren enkele individuen actief met bouwmateriaal. Meerdere gangen in dood hout en in bamboe zijn gebruikt om hun nesten te maken. Ze zoeken vervolgens kleine spinnetjes die ze het hol in proppen waar dan een eitje bij gelegd wordt. Maar ja, al dat eten is voor een andere wesp, zoals de Hongerwesp of Goudwesp, ook weer interessant. Ze parasiteren namelijk op Pottenbakkerswespen. En zo wordt het netwerk duidelijk waar ieder insect zijn rol speelt. Elke soort probeert zich zo productief mogelijk te vermenigvuldigen, maar het heeft altijd één of meerdere tegenhangers die de explosieve groei van een soort in toom houdt.

Metselwespen

Als je kleine motjes door de tuin ziet fladderen, dan heb je ook kans op Muurwespen. Zij zoeken namelijk hun rupsen als voedsel voor hun larven. Om ze te lokken een nest te maken, zijn er blokken leem geplaatst. Ze gebruiken die graag als bouwmateriaal. De Goudwesp houdt dat allemaal goed in de gaten. Zodra ze de kans krijgt, legt zij haar eitjes bij de verlamde prooien. Haar eitjes komen eerder uit, eten de larven van de Muurwesp en de overige voedselvoorraad. Goudwespen parasiteren ook op Deukmetselwespen. Die kwam ik eerst tegen op bloeiend Zevenblad en later in het jaar was ze actief in het insectenhotel. Urntjeswespen ten slotte maken van het leem een klein urntje, waarin een eitje wordt afgezet en waar later ook weer kleine rupsen van nachtvlinders bij worden geplaatst. Zo’n urntje zou ik graag eens willen vinden…

En dan zijn er nog heel veel sluipwespen, zij parasiteren ook op andere insecten of spinnen, maar daar heb ik het een ander keertje over. 

Die Limonadewesp die ik vorige week eindelijk zag, heb ik achtervolgd. Ik wilde haar nest wel eens vinden. In plaats daarvan vloog ze pardoes op een spinnenweb om van de spinnenprooi te smullen. Nu kon ik hem eens rustig bekijken. Het bleek geen Gewone wesp te zijn, maar een Duitse wesp. Ik moest het even opzoeken, maar je kunt het zien aan de kop van het beestje. Die is bij de Duitse wesp bijna helemaal geel en bij een Gewone wesp zit er een zwarte middenstreep over de lengte van de kop, in de vorm van een zwart anker. En bij het achterlijf zie je bij Gewone wespen zwarte stippen die verbonden zijn met zwarte banden. Bij Duitse wespen zijn de stippen en de banden juist gescheiden. Niet dat het veel uitmaakt, want ook Duitse wespen kunnen in augustus lastig worden aan tafel…

Meer over wespen, ga naar: https://www.ahw.me/indexwespen.html 

Graafwespen: https://www.natuur-dichtbij.nl/wespen/graafwespen/

Metselwespen: https://www.bestuivers.nl/Portals/5/Publicaties/Bijengasten_Hoofdstukken/Bijenhotelgasten_h17.pdf

Als je vragen hebt, neem dan gerust even contact met mij op: henk@wilmkebreek.nl

Henk van Alst

29 juli 2021

Fotograferen van insecten is mijn hobby (geworden). En dan heb ik het over de makkelijk te vinden soorten. Of zoals Aglaia Bouma het omschreef met ‘instapinsecten’. Vaak zijn dat bloembezoekende soorten en dan kom je veel zweefvliegen tegen. Zeker als er door het hele seizoen heen wilde planten staan te bloeien. Maar wat me vooral verbaasd is de enorme soortenrijkdom van deze tweevleugeligen. De waarneming-app geeft meestal wel aan welke soort er is gefotografeerd, maar ik heb ook veel hulp van het handige determineerboekje ‘Zweefvliegen van Nederland en België’ van André Schulten. En op www.bestuivers.nl is de gratis publicatie ‘De Nederlandse Zweefvliegen’ te downloaden. Mannetjes zijn over het algemeen goed van vrouwtjes te onderscheiden doordat de ogen groter zijn en elkaar – bijna – raken, terwijl er bij vrouwtjes meer afstand zit tussen de ogen.

Mimicry

Om te beginnen lijken veel soorten zweefvliegen sprekend op een wesp, bij of hommel. Een vogel die bijvoorbeeld een wesp gevangen heeft en daar een vervelende ervaring mee heeft gehad, zal dat niet snel nog een keer doen. Hoe meer je als ongevaarlijk, maar smakelijk, vlieg het strepenpatroon van zo’n wesp kunt nabootsen, des te minder kans er is om door een vogel gegeten te worden. Deze evolutionaire aanpassing heet mimicry en is vaak een goede bescherming. De Kleine bandzweefvlieg, de Grote kommazweefvlieg of de Gewone pendelvlieg zijn daar een mooi voorbeeld van. De Hommelbijvlieg heeft dan gelijkenis met een hommel en de Kleine bijvlieg en Blinde bij lijken op een bij. De Blinde bij maakt ook nog eens een zoemend geluid tijdens het vliegen en laat – net als de Honingbij – zijn pootjes hangen. Zelfs de tekening van een Stadsreus en Witte reus zijn afschrikwekkend. Van de eerste ontmoeting met deze twee soorten deinsde ik naar achteren!

Niche

Het leuke van die twee reuzen is dat ze een heel onverwachts gedrag hebben. Het vrouwtje zoekt een wespennest op en lijkt enige dagen de tijd te nemen om de geur van wespen op haar lichaam te wrijven. Pas dan gaat ze het wespennest in. Dat lijkt ongehinderd te kunnen omdat wespen haar in het donker als soortgenoot ‘herkennen’. Nadat ze haar eieren heeft afgezet, leven de larven van het afval in het wespennest. En zo heeft iedere soort zweefvlieg een eigen specifieke rol, een eigen ‘niche’ in het ecosysteem tuin. De larve van het Kruiskruidgitje leeft in de steel en wortels van Kruiskruidsoorten. De larven van bijvliegen, zoals de Hommelbijvlieg, leven in het water. Ze hebben een lange adembuis waardoor ze net boven water lucht kunnen happen. Ze leven van organisch materiaal. Dat geldt ook voor de Weidevlekoog en de Gewone pendelvlieg. Larven van de Menuetzweefvlieg leven ook van organisch materiaal, maar dan in composthopen en mest. De volwassen insecten hebben een typisch baltsgedrag dat lijkt op een dans (menuet is een Franse dans). De moeraszweefvlieg ten slotte leeft, net als haar larve, in de buurt van riet.

Biologische bestrijding

In de blog over bladluizen werd al de rol van zweefvliegen beschreven als biologische verdelging van bladluizen. De volwassen insecten (bijvoorbeeld de Grote Kommazweefvlieg en de Witte halvemaanzweefvlieg) eten dan van stuifmeel en nectar, maar de larven storten zich op de bladluizen. Als er nu gif gespoten wordt, dan zullen de meeste luizen het loodje leggen en hun verdelgers, de zweefvliegen. Maar omdat luizen zich zo snel kunnen vermenigvuldigen, zal hun aantal snel weer gerezen zijn. De zweefvliegen, de predatoren, hebben langer de tijd nodig zich in aantal te herstellen, waardoor de luizen vrij baan hebben. Gif spuiten tegen bladluis zou best eens kunnen betekenen dat er per saldo meer bladluizen zullen zijn. Gif is natuurlijk sowieso uit den boze. Als je de natuur zijn gang laat gaan, zal het wellicht aanvankelijk wat langer duren, maar ten slotte grondiger haar werk doen.

Henk van Alst

henk@wilmkebreek.nl