26 september 2023
Ik ben eigenlijk een luie onderzoeker en zoek vooral overdag naar insecten en spinnen. Het moet niet regenen of waaien, niet te koud zijn en het liefste maak ik pas een foto van zo’n beestje met een mooie bloem erbij. En als het kan op ooghoogte. Ik ben me bewust dat ik hierdoor heel veel niet zie, maar dat is dan maar zo. Toch kriebelt het wel steeds meer om ook eens ’s nachts op onderzoek uit te gaan. Dat heb ik vorig jaar eens uitgeprobeerd. Maar erg succesvol was dat niet … Tot ik zaterdag 23 september mottenmevrouw Floor Hallema ontmoette, een van de initiatiefnemers van de Nachtvlinderkaravaan. Zij en vele anderen uit Amsterdam-Noord zijn helemaal gek van nachtvlinders en straalden van enthousiasme. Ook de acht tuinparken van Noord, inclusief Tuinpark de Bongerd, hielpen mee met de inventarisatie van nachtvlinders. Die avond werden in de Tolhuistuin de resultaten van die zoektocht gepresenteerd. Download het -bijna- definitieve verslag van de Nachtvlinderkaravaan 2023, een ontdekkingsreis naar nachtvlinders in 56 tuinen.
Uiltjes
Natuurlijk kom ik wel eens nachtvlinders tegen. Je rommelt wat in je tuin en ineens schiet er een mot haastig fladderend weg, meestal een Huismoeder. Je schrikt er bijna van. Vaak zitten ze goed gecamoufleerd de dag door te brengen, zoals de Zuringuil. Grote kans dat het er een uit de 17 families van nachtvlinders is, namelijk die van de uiltjes. Dit zijn flinke motten. De meeste soorten kunnen goed vliegen met meestal bruine bovenvleugels. Vandaar de naam. Het zijn belangrijke bestuivers. Hun rupsen eten vaak een of enkele soorten planten, de zogenaamde waardplanten. Planten verdedigen zich met chemische stoffen tegen vraat, maar zo’n rups is soms door die barrière heen gebroken, zoals de Vlasbekuil en Donker brandnetelkapje. Heel handig, want als rups hoef je eigenlijk alleen maar te eten en te eten en je hebt weinig concurrentie. En af en toe vervellen om te groeien, totdat het moment van verandering aanbreekt om te verpoppen. Ze kruipen dan richting de grond, verpoppen en komen zo de winter door. Zo vond ik een pop tijdens het tuinieren en wilde wel eens weten wat eruit kwam. Tijdens die popfase worden voorbereidingen getroffen om alle onderdelen voor de vlinder op zijn juiste plaats te zetten, zodat na het uitsluipen een prachtige vlinder de wereld kan veroveren. Ik bewaarde de pop in een speciaal kastje met wat aarde en op een goede dag was daar dan de mot uitgeslopen: een Huismoeder. Deze vlinder is zowel ’s nachts als overdag actief. De rups van deze soort kruipt overdag de grond in en overwintert als rups. Pas daarna volgt de verpopping.
Waardplanten
Als je nachtvlinders ook in jouw tuin wil vinden, dan lok je bijvoorbeeld de Piramidevlinder met Kamperfoelie. Ook pijlstaarten, een andere nachtvlinderfamilie, zijn er dol op. Een Teunisbloem, die ’s nachts bloeit, is ook een goede plant. Vooral in het begin van de avond leveren de citroengele bloemen veel nectar. IJzerhard, Verbena bonariensis, lokt zowel dag- als nachtvlinders. Deze plant kun je makkelijk tussen andere planten plaatsen. Met de lange, dunne stengels blijft een groepje planten toch transparant en je krijgt een wolk van paarse bloemetjes boven de andere planten. De hele zomer lang! Klimop is een goede nectarleverancier voor de latere soorten. Hij is deze maand pas gaan bloeien en dat duurt nog tot november. Ook late dagvlinders zullen hiervan profiteren. De spoorbloem wordt graag bezocht en is tegelijk een goede waardplant voor veel soorten rupsen. Als je nu een blad vindt, waar aan de rand ervan vraatsporen te zien zijn, dan weet je dat je goed zit. Dit zijn rupsen! Als er midden in een blad gaten zitten, dan zijn het slakken. Sommige rupsen, zoals Halmuiltjes, eten juist grassen. Andere soorten zijn vooral in bomen te vinden (Plakker) of op struikachtige planten (Zuidelijke stofuil).
Op de website van Mot in Mokum, initiatief van Nicky Castricum, kun je een lange lijst van waardplanten en veel andere tips downloaden.
Seks
Een nachtvlindervrouw lokt een man voor seks met een onweerstaanbaar geurtje: een seksferomoon. Astrid Groot, populatie- en evolutiebioloog van de UvA en het Max Planck Instituut, doet daar onderzoek naar. Zij vertelde op haar presentatie dat zo’n seksgeur uit een combinatie van zes chemische stoffen bestaat. Elke soort maakt dan zijn eigen specifieke combinatie, zodat vergissingen nauwelijks voorkomen. Het mannetje kan met zijn grote en gevoelige antennes, zoals goed te zien is bij het mannetje Plakker, deze geur zelfs op grote afstand feilloos ruiken en zo het vrouwtje in het donker vinden. Het moet wel echt donker zijn om te paren, want uit onderzoek blijkt dat bij licht veel minder paringen optreden, of dat nu rood, groen of wit licht is. Lichtvervuiling in de stad of langs de weg verstoort ze dan ook.
Wat ook duidelijk uit haar onderzoek blijkt, is dat gedurende de nacht telkens nieuwe soorten verschijnen en weer andere verdwijnen. Zo blijkt elke soort zo zijn eigen actieve tijdvenster in de nacht te hebben.
Vleermuizen
Wel vreemd eigenlijk; een nachtvlinder die ook overdag actief is. Maar Fred Haaijen, een van de presentatoren die zaterdagavond, vertelde dat nachtvlinders ’s nachts worden opgejaagd en gegeten door vleermuizen. Ze verorberen wel 3.000 motjes en mugjes per nacht! Truc 1 als nachtvlinder is dan om je enigszins onzichtbaar te maken voor de ultrasone geluiden van vleermuizen. Nu hebben uiltjes een dikke beharing, want ’s nachts is het een stuk kouder. Die donshaartjes en schubben zijn tijdens de evolutie zo aangepast dat ze ultrasoon geluid absorberen of verstrooien en vallen daarmee veel minder op.
Of, truc 2 en typisch voor uiltjes: je pardoes uit de lucht laten vallen en je op de grond storten, zodra die sonar hoorbaar wordt. Ze hebben daarom hele goeie oren ontwikkeld. Vleermuizen proberen ze wel te pakken, maar op de grond zitten ze niet graag. (Lees hierover in Roots magazine.) Eigenlijk was je als insect ’s nachts veiliger dan overdag, want de meeste vijanden slapen dan. Maar vanwege die vleermuizen zijn sommige nachtvlinders, dit is truc 3, ook overdag gaan leven. Een Huismoeder of de Turkse uil zijn zulke dagactieve nachtvlinder. Van de ca. 2.300 soorten nachtvlinders in Nederland zijn er zo’n 100 soorten die ook overdag actief zijn.
Onderzoek
Het enthousiasme tijdens de Nachtvlinderkaravaan heeft doel getroffen. Ik heb me direct aangemeld bij de Vlinderstichting en een emmer (LedEmmer) besteld. Je wordt dan onderdeel van het Landelijk Meetnet Nachtvlinders.
Het handige van zo’n emmer met lamp is dat je niet de hele nacht op hoeft te blijven, maar dat je ’s ochtends op je gemak kunt bekijken wat er ’s nachts is ingevlogen! Wil je volgend jaar meedoen met de Nachtvlinderkaravaan of het definitieve verslag van de Nachtvlinderkaravaan ontvangen, mail dan naar Floor Hallema. Het nachtvlinderonderzoek in de tuin kan beginnen! Mijn man reageerde met: “oh jee…”
Heb je nog vragen stuur dan een email naar: Henk@wilmkebreek.nl
